مفهوم شناسی اعجاز

اعجاز از ماده «عجز» است و چند معنا برای آن ذکر شده است:

الف: ضعف و ناتوانی (ابن‌منظور، لسان‌العرب،ج۹، ص۵۸؛ جوهری، صحاح اللغة، ج۳، ص۸۸۳؛ خلیل، ترتیب العین، ج۱، ص ۲۱۵).

ب: درنگ کردن و تأخیر داشتن (مفردات الفاظ قرآن، ج۲، ص۵۵۳).

ج: پایان و موخر چیزی (جوهری، همان، ج۳، ص۸۸۳؛ ابن‌فارس، معجم مغاییس اللغة، ج۴، ص ۲۳۳؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ج۲، ص ۵۵۳).

د: فوت و از دست رفتن (طریحی، مجمع‌البحرین، ج۴، ص۱۲۴؛ خوری، اقرب الموارد، ص ۷۴۷).

با دقت در این معانی می توان گفت معنای اصلی ماده عجز «ضعف» است و معانی دیگر به آن باز می‌گردند، چون معنای مذکور، سبب یا نتیجه ضعف آن می‌باشند. واژه اعجاز، از باب أفعال و به معنای ناتوان کردن است (خوری، همان، ص ۷۴۷)، زیرا آورنده معجزه دیگران را از آوردن مثل آن ناتوان می کند و ضعف آنان را برای انجام آن آشکار می سازد.

در اعجاز علمی قرآن عناصر زیر یافت می‌شود:

۱- نکته علمی که در موردش ادعای اعجاز شده است، به روشنی از آیه فهمیده شود.

۲- آن نکته علمی در عصر نزول قرآن با اسباب عادی قابل دسترسی نباشد.

۳- صحت آن گزاره علمی، بعد از نزول قرآن کشف شود.

۴- کسی پیش از نزول قرآن، به آن نکته علمی اشاره نکرد باشد.

نکته: اگر قبل از نزول قرآن، به صورت قولی نادر مطرح باشد، شگفتی قرآنی است؛ نه اعجاز قرآن(ر.ک.به: رضایی، پژوهشی در اعجاز علمی‌قرآن، ج۱).

۵- مطلب علمی که در موردش ادعای اعجاز شده است، تنها احتمال در آیه باشد. البته امکان و حتی وجود کاربرد لفظ در بیشتر از یک معنا در قرآن پذیرفته شده است. برای مثال، عبارتی قرآنی می تواند هم به گزاره‌ای علمی ناشناخته برای مردم اشاره داشته باشد، هم گویای مسئله‌ای باشد که مردم از آن اطلاع داشته‌اند. با توجه به این نکته، در مواردی که آیه علاوه بر مطلب اعجازی، بر مسائل دیگری نیز دلالت دارد، ممکن است خداوند نکته غیر اعجازی را اراده کرده باشد؛ بنابراین نمی‌توان به طور قطع گزاره علمی را به آیه نسبت داد و آن را اعجازی علمی دانست.

منبع : مجله قرآن و علم شماره ۷

ویرایش و انتخاب : www.nasr19.ir